In deze bijdrage wil ik de implicaties van de meervoudig gelaagde rechtsordes voor de rechtsstaat traceren. Ik ga bij het begin beginnen en dat betekent dat ik niet heel ver zal komen binnen het bestek van een hoofdstuk binnen een Festschrift. Aan een antwoord op de prangende vragen die deze problematiek oproept komt deze bijdrage niet toe, en het lijkt erop dat die antwoorden ook niet zomaar van achter de tekentafel gegeven kunnen worden. Het gaat erom de gedachten te bepalen, en daarbij is een goed begin is van groot belang. Het vervolg is deels al verwerkt in ander werk en wordt voortgezet in mijn oratie, die zich richt op de rechtsstaat in cyberspace. Ook daarbij ent ik mijn eigen werk graag op het gedachtengoed van mijn beide promotoren, ook al zal mijn lezing daarvan waarschijnlijk afwijken van hun eigen herlezing. Het lot van het gedrukte woord is dat de auteur uiteindelijk de macht over het stuur verliest en toe moet zien hoe anderen ermee aan de haal gaan. Ricoeur heeft dat mooi verwoord. Terwijl het spreken onvermijdelijk onder voogdij van de spreker staat, die zijn taalhandeling met non-verbale middelen begeleidt en de bedoeling van zijn taaluiting persoonlijk kan bewaken, bevrijdt de tekst de betekenis van 'de betutteling van de bedoeling'. De tekst staat niet los van de auteur maar de band tussen de spreker en zijn uiting wordt bij de schrijver 'uitgerekt en gecompliceerd', de betekenis gaat een eigen leven leiden en zal uiteindelijk (moeten) ontsnappen 'aan de horizon waarin de auteur leeft'. Dat is geen droeve zaak, maar een feestelijke aangelegenheid. Het brengt mee dat teksten, zoals we die vinden in het werk van René Foqué, die zich niet verliezen in de waan van de dag, in beginsel hun eigen context kunnen ontstijgen en nieuwe betekenis kunnen genereren in een veranderende wereld. Dat is precies aan de orde wanneer de idee van de rechtsstaat zich moet gaan verhouden tot de postnationale rechtsorde waarbinnen de natiestaat zich een weg moet banen.

Hieronder analyseer ik eerst de gelaagdheid van de mens als bouwer van kunstmatige werelden, zoals die van recht en staat. Daarna ga ik in op de meerlagigheid van de rechtsorde, op de genetwerkte ruimte van het transnationale recht en ten slotte op de meerlagige institutionalisering van de normatieve idee van de rechtsstaat. Ik sluit af met de uitdaging van een contrafaktische rechtsstaat in een postnationale orde.